Саноат яке аз сутунҳои асосии рушди иқтисодӣ ва иҷтимоии ҳар як кишвар ба шумор меравад. Имрӯзҳо корхонаҳо бо истеҳсоли маҳсулоти зарурӣ, барои таъмин намудани ҷойҳои корӣ ва дастгирии иқтисодиёти миллӣ нақши муҳим мебозанд. Бо вуҷуди ин, рушди саноат ҳамеша бо масъулиятҳои бузург ҳамроҳ аст, зеро ҳар як фаъолияти истеҳсолӣ метавонад ба муҳити зист таъсири ҷиддӣ расонад. Ин таъсирҳо, агар дуруст идора карда нашаванд, метавонанд ба саломатии инсон, табиат ва экосистемаи маҳаллӣ зарари ҷуброннопазир расонад.
Таъсири аввалиндараҷа бо ҳавои атмосфера вобаста аст. Дар натиҷаи истифодаи сӯзишворӣ, коркарди ашёи хом ва раванди технологӣ ба ҳаво моддаҳои зараровар хориҷ мешаванд. Ин моддаҳо метавонанд ба пайдоиши бемориҳои роҳҳои нафас, зиёдшавии гармои глобалӣ ва тағйирёбии иқлим мусоидат кунанд. Дар чунин ҳолат муҳим аст, ки корхонаҳо технологияи тоза, филтрҳо ва таҷҳизоти каммасрафро истифода баранд, то партовҳо ба ҳадди ақал расанд.
Об низ яке аз сарчашмаҳои асосии зиндагист, аммо фаъолияти бисёре аз корхонаҳо ба ифлосшавии мухити оби оварда мерасонад. Ба дарёҳо ва кўлҳо рехтани обҳои саноатии тозанашуда метавонад экосистемаи обиро вайрон намуда, ба нобудшавии набототу ҳайвоноти обӣ оварда расонад. Ҳамзамон, чунин ифлосшавӣ ба сифати оби нӯшокӣ таъсири мустақим мерасонад. Аз ин рӯ, татбиқи системаҳои тозакунии обҳои партовӣ барои ҳар як корхона вазифаи аввалиндараҷа аст.
Замин ва хок низ зери таъсири корхонахои саноати мебошанд. Партовҳои сахти саноатӣ, истихроҷи маъдан ва маводи зараровар метавонанд заминро аз қобилияти ҳосилдеҳӣ маҳрум созанд. Ифлосшавии хок на танҳо ба кишоварзӣ, балки ба саломатии инсон низ таҳдид мекунад, зеро моддаҳои зараровар метавонанд ба муҳити обҳо гузашта, ба занҷири ғизоӣ ворид шаванд. Аз ин ҷиҳат, истифодаи равишҳои муосири идоракунии партовҳо, коркарди дуйумбораи ашёи партов ва барқароркунии заминҳои осебдида аҳамияти калон дорад.
Бо вуҷуди мушкилот, рушди саноатӣ метавонад ҳамзамон бо ҳифзи муҳити зист ҳамоҳанг сурат гирад. Корхонаҳое, ки ба принсипҳои «иқтисоди сабз» риоя мекунанд, на танҳо ба табиат зарар намерасонанд, балки дар рушди устувор саҳми назаррас мегузоранд. Истифодаи манбаъҳои барқароршавандаи энергия, коҳиши партовҳо, назорати қатъии технологияҳо ва гузариш ба истеҳсоли экологии тоза — ҳамаи ин қадамҳо имконият медиҳанд, ки ҳам иқтисод рушд ёбад ва ҳам табиат ҳифз карда шавад.
Ҳар як инсон, ҷомеа ва муассиса бояд дарк кунанд, ки табиат амонатест, ки ба мо вогузор шудааст. Муҳити зист наметавонад танҳо таҳти таъсири саноат зарар бинад, балки аз фаъолияти дуруст ва масъулиятнокии мо рушд кунад. Агар имрӯз мо қадамҳои дуруст гузорем, пагоҳ наслҳои оянда аз ҳавои тоза, оби соф ва табиати зебо баҳра хоҳанд бурд.
Илова бар ин, имрӯз аксари кишварҳои пешрафта барои кам кардани таъсири саноат ба табиат низоми махсуси мониторинг ва назорати экологиро роҳандозӣ кардаанд. Дар ин системаҳо бо истифодаи сенсорҳои муосир, стансияҳои автоматии ченкунии ҳаво ва об, ҳам дар соҳили дарёҳо ва ҳам дар минтақаҳои саноатӣ, пайваста сатҳи ифлосшавӣ назорат карда мешавад. Ин таҷрибаҳо нишон медиҳанд, ки назорати доимӣ ва фаъолияти дурусти корхонаҳо метавонад партовҳои зарарнокро то 30–40 фоиз коҳиш диҳад, зеро ҳар вақте ки нишондиҳандаҳои экологӣ аз меъёр боло раванд, корхона маҷбур мешавад таҷҳизот ва равандҳои худро беҳтар созад.
Ҷиҳати дигаре, ки дар масъалаи таъсири истеҳсолот ба муҳити зист набояд фаромӯш кард, ин ҳолати шумораи зиёди корхонаҳои кӯҳна мебошад. Бисёре аз онҳо ҳанӯз бо технологияи солҳои гузашта фаъолият мекунанд, ки ин боиси партовҳои зиёди моддаҳои зараровар мегардад. Навсозии технологӣ — яке аз шартҳои асосии коҳиши таъсири саноат ба табиат мебошад. Таҷриба нишон медиҳад, ки иваз кардани таҷҳизоти кӯҳна бо таҷҳизоти каммасраф метавонад то нисфи хароҷоти энергетикиро кам кунад ва партовҳои зарароварро ба таври назаррас паст намояд.
Инчунин, муҳим аст, ки корхонаҳо дар масъалаи сарфаи захираҳо масъулияти бештар нишон диҳанд. Дар кишварҳои мутаррақӣ имрӯз принсипи «иқтисоди даврӣ» фаъолона истифода мешавад — моддаҳо ва ашёи хоми партовӣ ба таври дубора коркард мешаванд, то миқдори партовҳо кам карда шавад. Ин равиш на танҳо ба экологӣ будани истеҳсолот мусоидат мекунад, балки барои худи корхонаҳо низ фоида меорад, зеро онҳо аз ашёи хоми коркардшуда боз истифода мебаранд ва хароҷоташон коҳиш меёбад.
Масъалаи дигари муҳиме, ки бо саноат робитаи зич дорад, огоҳии экологии аҳолӣ мебошад. Агар ҷомеа худ дар бораи хатарҳои эҳтимолии фаъолияти саноат огоҳ бошад, ҳам назорат пурзӯр мегардад ва ҳам талаботи иҷтимоӣ баланд мешавад. Вақте одамон аз ҳуқуқи худ ба муҳити солим ва аз уҳдадориҳои корхонаҳо бохабар ҳастанд, роҳбарияти корхонаҳо низ маҷбур мешаванд масъулиятноктар амал кунанд. Ин равандро дар бисёр кишварҳо мушоҳида кардан мумкин аст, ки тавассути иштироки шаҳрвандон сатҳи ифлосшавӣ коҳиш ёфтааст.
Дар маҷмӯъ, саноат ва табиат набояд дар муқобили якдигар қарор гиранд. Ҳар қадар ки корхонаҳо бештар бо технологияи тоза кор кунанд, ҳамон қадар на танҳо табиат ҳифз мешавад, балки сифати зиндагии мардум низ беҳтар мегардад. Пешрафти воқеӣ он вақт ба даст меояд, ки рушди иқтисодӣ бо ҳифзи муҳити зист ҳамқадам бошад — ин роҳи ягонаи таъмини ояндаи солими кишвар ва наслҳои ояндаст.
Назарова Махинахон Элмуродовна ассистенти
кафедраи Экологияи Донишкадаи кӯҳию металлургии Тоҷикистон