Дар ҷаҳони муосир, рушди шаҳрҳо ба самти амудӣ — на танҳо ба боло, балки ба поён низ — суръат мегирад. Метроҳо, нақбҳо, анборҳои зеризаминӣ ва иншооти зеризаминӣ қисми ҷудонашавандаи инфрасохтори шаҳрҳо шудаанд. Барои он ки чунин объектҳо бо дақиқӣ ва бехатарӣ сохта шаванд, истифодаи технологияҳои геодезӣ ва маркшейдерӣ аҳамияти калон дорад.
Рушди босуръати шаҳрҳо ва ниёз ба истифодаи самараноки фазои шаҳрӣ сабаб шудааст, ки сохтмони зеризаминӣ — метроҳо, нақбҳо, гузаргоҳҳо, анборҳои зеризаминӣ ва шабакаҳои коммуникатсионӣ — ба яке аз самтҳои асосии муҳандисии муосир табдил ёбад. Барои иҷрои чунин корҳо, дақиқӣ ва назорати пурраи геометрӣ аҳамияти ҳаётӣ дорад. Дар асри XXI, ки илму техника босуръат пеш меравад, фаҳмидани Замин ва истифодаи дурусти он барои ҳаёти инсон аҳамияти калон дорад. Барои сохтани шаҳрҳои муосир, роҳу пулҳо, хатҳои интиқоли барқ, инчунин барои кашфи канданиҳои фоиданок — мо бояд дақиқ донем, ки замин чӣ гуна шакл дорад, нуқтаҳо дар куҷо ҷойгиранд ва баландиву пастии онҳо чанд аст.
Дар ин ҷо нақши технологияҳои геодезӣ ва маркшейдерӣ асосӣ аст — онҳо кафолат медиҳанд, ки иншооти зеризаминӣ бо амният, устуворӣ ва мувофиқи лоиҳа сохта шаванд.
Геодезия — илмест, ки ба ченкунии Замин, муайян кардани шакл, андоза ва мавқеи объектҳо дар рӯи он машғул аст. Калимаи «геодезия» аз забони юнонӣ гирифта шуда, маънояш «чен кардани замин» мебошад.
Вазифаи асосии геодезия — муайян кардани ҷойи дақиқи нуқтаҳо дар рӯи Замин, ҳисоб кардани масофа, баландӣ ва сохтани харитаҳо мебошад.
Маркшейдерия бошад, соҳаи махсусест, ки дар корхонаҳои саноатӣ, нақбҳо ва дигар иншооти зеризаминӣ андозагириҳо ва назорати дақиқи геометриро таъмин мекунад. Маркшейдерия аз калимаи олмонӣ “Markscheidekunst” гирифта шуда, маънояш «санъати ҷудо кардани қитъаҳо» аст. Ин соҳа асосан дар саноати кӯҳӣ истифода мешавад.
Ҳамкорӣ ва ҳамоҳангии ин ду соҳа имкон медиҳад, ки:
мавқеи дақиқи иншоот муайян шавад;
ҳаракатҳои геологӣ ва деформатсияҳои эҳтимолӣ назорат гарданд;
хатарҳои сохтмонӣ пешгирӣ шаванд.
Шахтаҳо (ё кони зеризаминӣ) яке аз муҳимтарин иншооти техникӣ ба шумор мераванд, ки барои истихроҷи захираҳои табиӣ, аз ҷумла маъданҳо, ангишт, нафт, газ, намак ва дигар моддаҳои зеризаминӣ истифода мешаванд. Дар асрҳои гузашта, сохтмон ва идоракунии шахтаҳо бо усулҳои дастӣ ва таҷҳизоти оддӣ анҷом мегардид, ки ҳам хатарнок ва ҳам камсамар буданд. Бо рушди илму техника, махсусан аз нимаи дуюми асри ХХ инҷониб, сохтмони шахтаҳо ба як соҳаи муосир бо истифода аз технологияи баланд табдил ёфт.
Сохтмони шахта як раванди мураккаби муҳандисӣ буда, аз якчанд марҳила иборат аст:
Таҳқиқоти геологӣ ва геофизикӣ. Дар ин марҳила, таркиб, сохтор ва амиқи қабатҳои замин муайян карда мешаванд, то ҷойгиршавии беҳтарини шахта интихоб гардад.
Лоиҳакашӣ ва моделсозии техникӣ. Бо истифода аз барномаҳои компютерӣ (мисли AutoCAD, Revit ва BIM), муҳандисон нақшаи муфассали сохтмонро омода месозанд.
Насби таҷҳизоти вентилятсионӣ, барқӣ ва нақлиётӣ. Барои таъмини амнияти коргарон ва интиқоли маъданҳо системаҳои махсус насб карда мешаванд.
Санҷиш ва ба истифода додан. Пас аз анҷоми корҳои сохтмонӣ, шахта аз санҷиши амниятӣ гузашта, барои истифода омода мегардад.
Амният яке аз масъалаҳои калидӣ дар сохтмони шахтаҳо мебошад. Барои кам кардани хавфҳо, чунин тадбирҳо андешида мешаванд:
Насби сенсорҳои автоматии огоҳкунанда барои муайян кардани газҳои тарканда ё хатарнок (метан, карбондиоксид ва ғайра).
Таъмини вентилятсияи доимӣ бо системаҳои интеллектуалӣ, ки гардиши ҳаворо мутобиқи эҳтиёҷ танзим мекунанд.
Истифодаи таҷҳизоти муҳофизатии шахсӣ (кулоҳҳои интеллектуалӣ, дастгоҳҳои пайгирии ҷойгиршавӣ ва таҷҳизоти нафаскашии иловагӣ).
Омӯзиши мунтазами кормандон оид ба амнияти меҳнатӣ ва рафтори дуруст дар ҳолатҳои фавқулода.
Маркшейдерия бе асосҳои геодезӣ вуҷуд дошта наметавонад, зеро тамоми ҳисобу ченкуниҳои он аз принсипҳои геодезӣ бармеоянд. Геодезия маълумоти дақиқи нуқтаҳои рӯи заминро медиҳад, ва маркшейдерия ин маълумотро ба зери замин интиқол медиҳад.
Аз тарафи дигар, таҷрибаи маркшейдерӣ ба геодезия имконият медиҳад, ки усулҳои ченкунии дақиқро дар шароити мураккаб санҷад ва такмил диҳад. Ҳамин тавр, ин ду соҳа мисли ду ҷараёни як дарёанд: яке назариявӣ ва дигаре амалӣ.
Ҳам геодезист ва ҳам маркшейдер, раҳнамои муҳандисон мебошанд — онҳо кафолат медиҳанд, ки сохтмон дақиқ, устувор ва мувофиқи лоиҳа иҷро гардад.
Имрӯз техникаҳои геодезӣ ва маркшейдерӣ босуръат рушд мекунанд. Аз ҷумла:
-асбобҳои лазерӣ ва тахеометрҳои электронӣ- онҳо имкон медиҳанд, ки масофаҳо ва кунҷҳо бо дақиқии миллиметрӣ чен карда шаванд;
-сканеркунии лазерӣ- бо истифода аз сканерҳои махсус, муҳандисон метавонанд муҳити зеризаминӣ ва сатҳи заминро дар шакли модели сеандоза (3D) тасвир кунанд. Ин технология дар таҳияи нақшаҳои сохтмони метро ё нақбҳо хеле муфид аст;
-системаҳои GNSS (GPS, GLONASS ва ғайраҳо)- ба геодезистон имкон медиҳанд, ки мавқеи дақиқи нуқтаҳоро дар ҳар нуқтаи ҷаҳон муайян кунанд;
-дронҳо (ҳавопаймои бесарнишин)- дар сохтмон дронҳо бештар барои харитакашии минтақаҳои рӯизаминӣ пеш аз оғози кандани нақбҳо истифода мешаванд;
-системаҳои моделсозии рақамӣ-технологияе, ки имкон медиҳад ҳамаи маълумоти геодезӣ, лоиҳакашӣ ва сохтмонӣ дар як муҳити рақамӣ ҷамъоварӣ ва таҳлил шаванд.
Истифодаи технологияҳои муосир дар соҳаи сохтмони шахтаҳо дорои як қатор бартариҳои назаррас мебошад:
коҳиши вақти сохтмон ва хароҷоти молиявӣ;
афзоиши сатҳи амният ва самаранокии меҳнат;
назорати пурраи раванди истихроҷ тавассути системаҳои рақамӣ;
кам кардани таъсири манфӣ ба муҳити зист;
Дар сохтмони зеризаминӣ, хатогии чанд сантиметр метавонад ба фалокат оварда расонад. Барои ҳамин:
Назорати геометрии иншоот доимӣ анҷом дода мешавад;
Ҳар як марҳилаи кандани нақб бо ченкунии дақиқ ҳамоҳанг карда мешавад;
Бо ёрии маълумоти маркшейдерӣ, ҳаракати қабатҳои замин ва деформатсияҳои эҳтимолӣ пешбинӣ карда мешаванд.
Дар ояндаи наздик маркшейдерия боз ҳам бештар ба самти автоматизатсия ва рақамисозии пурра равона мегардад.
Самтҳои асосии рушд инҳоянд:
Татбиқи роботҳо ва дронҳои худидорашаванда, ки бе иштироки инсон корҳои ченкуниро анҷом медиҳанд.
Пайваст кардани системаҳои маркшейдерӣ бо интеллекти сунъӣ барои таҳлили фаврии маълумот.
Эҷоди нақшаҳои рақамии воқеӣ барои конҳо ва шаҳрҳо.
Истифодаи абрҳои иттилоотӣ барои нигоҳдорӣ ва мубодилаи маълумоти маркшейдерӣ.
Ин равандҳо маркшейдерро аз як ченкунандаи оддӣ ба муҳандиси рақамӣ ва таҳлилгари иттилоот табдил медиҳанд.
Геодезия ва маркшейдерия на танҳо илмҳои техникӣ, балки барои рушди иқтисодиёт ва зиндагии мардум аҳамияти мустақим доранд.
Бо ёрии онҳо сохтмони иншооти бузург, монанди НБО-ҳо, роҳҳои автомобилгард ва фурудгоҳҳо имконпазир мешавад. Дар соҳаи кӯҳӣ онҳо ба истифодаи самараноки захираҳои табиӣ мусоидат мекунанд.Барои ҳифзи муҳити зист, пешгирии фарсудашавии замин ва идоракунии манзил низ ин илмҳо нақши калон мебозанд.
Технологияҳои геодезӣ-маркшейдерӣ на танҳо асбобҳои ченкунӣ, балки калиди амният ва самаранокӣ дар сохтмони зеризаминӣ мебошанд. Ҳар қадар дақиқтар чен кунем, ҳамон қадар бехатартар месозем. Бо ворид шудани технологияи рақамӣ ва зеҳни сунъӣ, ин соҳа ба сатҳи нави инноватсионӣ мерасад ва сохтмони зеризаминӣ боз ҳам устувор, дақиқ ва самаранок мегардад.
Бо ворид шудани зеҳни сунъӣ, автоматика ва моделсозии рақамӣ, соҳаи геодезия ва маркшейдерия ба сатҳи нав мегузарад — сатҳи инноватсионии рақамии асри XXI, ки дар он ҳар як миллиметр арзиши ҳаётӣ дорад. Геодезия ва маркшейдерия — ду соҳаи ҳамбастаи ҳаётӣ ҳастанд, ки бидуни онҳо рушди муосири шаҳрҳо, иқтисод ва илм имкон надорад. Геодезия дунёи рӯи заминро меомӯзад, маркшейдерия бошад, ҷаҳони зери заминро. Онҳо якҷоя ба инсоният имкон медиҳанд, ки Заминро беҳтар бишиносад ва онро оқилона истифода барад.
Пешрафти ин ду соҳа маънои пешрафти илму техника, амнияти сохтмон ва истифодаи дурусти захираҳои табииро дорад. Аз ин рӯ, метавон гуфт, ки геодезистҳо ва маркшейдерҳо — посбонони хомӯши заминанд, ки меҳнати онҳо бунёди ҳар як пешрафт аст.
Маркшейдерия дар замони муосир — ин на танҳо як касби техникӣ, балки як бахши муҳими рушди иқтисодӣ, саноатӣ ва иҷтимоии кишвар аст. Бе фаъолияти маркшейдер, имкон надорад конҳо ба таври бехатар истихроҷ шаванд, иншоотҳои калон сохта шаванд ё муҳити зист назорат гардад.
Маркшейдери имрӯза бояд на танҳо бо асбобҳои классикӣ, балки бо технологияи муосир, барномаҳои компютерӣ ва усулҳои рақамӣ шинос бошад. Рушди босуръати илм ва техника ба ин соҳа имконият медиҳад, ки боз ҳам дақиқтар, самараноктар ва боэътимодтар гардад.
Аз ин рӯ, маркшейдерия — ин соҳаи ояндадор ва зарурӣ барои тамоми ҷомеаи муосир аст, ки нақши он дар рушди иқтисод ва амнияти техникӣ торафт меафзояд.
Шарипов Хуршед
Донишкадаи кӯҳию металлургии Тоҷикистон