Қувваи барқ дар асри XXI ба ҷузъи ҷудонашавандаи ҳаёти ҳар як инсон табдил ёфтааст. Аз хонаи истиқоматӣ то корхонаҳои бузурги саноатӣ, аз муассисаҳои таълимӣ то марказҳои илмӣ — ҳама ба нерӯи барқ вобастаанд. Барқ рамзи пешрафт, рушд ва зиндагии муосир аст. Аммо, истифодаи аз ҳад зиёди он, беандеша ва бефарҳангона метавонад ба мушкилоти ҷиддии иқтисодӣ ва экологӣ оварда расонад. Бинобар ин, масъалаи истифодаи оқилонаи қувваи барқ на танҳо масъалаи иқтисодӣ, балки падидаи фарҳангӣ ва ахлоқии ҷомеа мебошад. Инъикоси дараҷаи маърифат, масъулият ва сатҳи рушди тамаддуни инсон аст.
Истифодаи оқилонаи қувваи барқ маънои онро дорад, ки инсон барқро бо дарназардошти эҳтиёҷоти воқеӣ, имкониятҳои захираҳо ва манфиатҳои ҷамъият истифода мебарад. Ин раванди идоракунии дурусти истеъмол, кам кардани талафот, истифодаи таҷҳизоти каммасраф ва риояи меъёрҳои энергетикӣ мебошад. Оқилона истифода бурдан, танҳо маънои “кам истифода кардан”-ро надорад. Балки дуруст, самаранок ва бо эҳтиром ба захираҳои табиӣ муносибат намудан аст. Масалан, иваз кардани лампаҳои кӯҳнаи галогенӣ, тафсон ба лампаҳои каммасрафи LED, хомӯш кардани таҷҳизот ҳангоми истифода набурдан, ё истифодаи энергияи офтоб, ҳамаи ин нишонаҳои истифодаи оқилона мебошанд. Барқ ин неъмати гаронбаҳои табиат мебошад, гарчанде аз захираҳои гуногуни табиӣ (об, ангишт, газ, нафт, шамол ва офтоб) ба даст меояд, аммо истеҳсол ва интиқоли он хароҷоти бузург дорад. Барои як кВт-соат қувваи барқ садҳо метр ноқил, даҳҳо таҷҳизоти муҳандисӣ ва ҳазорҳо килограмм ашёи хом лозим мешавад. Ҳар як қатраи об дар нерӯгоҳҳои барқӣ, ҳар як метр ноқил дар хатҳои интиқол ва ҳар як трансформатор натиҷаи заҳмати садҳо муҳандис, энергетик ва сохтмончӣ аст. Аз ин рӯ, ҳар ватт барқе, ки беҳуда талаф мешавад, дар асл меҳнати инсон ва сарвати табиатро зоеъ мекунад.
Истифодаи оқилонаи барқ нишондиҳандаи фарҳанг ва масъулияти шаҳрвандӣ мебошад. Дар кишварҳои пешрафта истифодаи оқилонаи барқ ба як қисми тарбияи шаҳрвандӣ табдил ёфтааст. Масалан, дар кишварҳои аврупоӣ ва Ҷопон, одамон на танҳо барои сарфа кардани маблағ, балки барои ҳифзи муҳити зист кӯшиш мекунанд, ки барқро камтар истифода баранд. Онҳо дарк мекунанд, ки ҳар як кВт барқ на танҳо арзиши иқтисодӣ, балки арзиши ахлоқӣ дорад.
Дар Тоҷикистон низ солҳои охир таваҷҷуҳ ба масоили сарфакорӣ зиёд шудааст. Барномаҳои давлатии “Сарфаи энергия”, “Энергияи барқароршаванда” ва “Сабз кардани иқтисоди миллӣ” боиси болоравии маърифати энергетикӣ гардидаанд.
Маданияти энергетикӣ бояд аз кӯдакӣ оғоз шавад: омӯзонидани кӯдакон ба хомӯш кардани чароғ ҳангоми баромадан аз хона, истифодаи таҷҳизоти каммасраф, донистани манбаи барқ ва арзиши он ин ҳама ҷузъи фарҳанги волои энергетикӣ мебошад. Истифодаи беандешаи қувваи барқ метавонад ба оқибатҳои зерин оварда расонад:
- Боршавии аз ҳад зиёд ба шабакаҳои барқ, ки сабаби сӯхтани таҷҳизот, хомӯш шудани барқ ва талафоти иқтисодӣ мегардад.
- Зиёд шудани хароҷоти давлатӣ ҳар қадар барқ бештар талаф ёбад, ҳамон қадар хароҷот барои истеҳсол ва таъмир зиёд мегардад.
- Баъзан норасоии барқ дар фасли зимистон, ки дар Тоҷикистон мушоҳида мешавад, низ аз истифодаи зиёдатӣ ва бесамар сар мезанад.
- Зарар ба муҳити зист истеҳсоли барқ аз манбаъҳои сузишвори (газ, ангишт, нафт) боиси ифлосшавии ҳаво ва гармшавии глобалӣ мегардад. Барои баланд бардоштани сатҳи истифодаи самараноки барқ дар ҷомеа, чунин тадбирҳо тавсия мешаванд:
- Иваз кардани таҷҳизоти кӯҳна ба навтарин ва каммасраф (масалан, лампаҳои LED).
- Мониторинг ва ҳисобгирии дақиқи истеъмол бо ёрии ҳисобкунакҳои электронии муосир.
- Татбиқи системаҳои автоматии идоракунии равшанӣ ва гармидиҳӣ дар муассисаҳо.
- Баланд бардоштани маърифати энергетикӣ дар мактабҳо ва донишгоҳҳо.
- Истифодаи манбаъҳои барқароршавандаи энергия энергияи офтоб, шамол ва биогаз.
- Риояи меъёрҳои сарфаи барқ дар хона:
- Телевизорро баъди тамошо хомӯш кардан,
- Компютерро дар ҳолати “sleep” намондан,
- Яхдонро аз девор дур нигоҳ доштан (барои кам кардани гармӣ),
- Риояи назорати ҳарорати дастгоҳҳо.
Давлат нақши калидӣ дар ташаккули сиёсати энергетикӣ ва баланд бардоштани маърифати шаҳрвандон дорад. Барномаҳои давлатӣ бояд ба се самти асосӣ нигаронида шаванд:
Омӯзиш ва таблиғ: гузаронидани маъракаҳои иттилоотӣ ва рӯзҳои “Энергияи сарфакорона”.
Қонунгузорӣ: муқаррар кардани меъёрҳои ҳатмии сарфаи энергия барои муассисаҳо ва корхонаҳо.
Ташвиқ ва ҳавасмандгардонӣ: додани имтиёзҳо ба шахсони воқеӣ ва ҳуқуқие, ки аз манбаъҳои барқароршаванда истифода мебаранд. Ҷомеа бошад, бояд ин сиёсати давлатро бо дарки баланди масъулият дастгирӣ намояд. Зеро бе иштироки фаъолонаи шаҳрвандон, ҳеҷ барномаи давлатӣ самари кофӣ нахоҳад дод.
Иқтисодиёт талафотро ҳамчун як қисми энергияи электрикӣ муайян мекунад, ки таъминоти бақайдгирифташуда барои истеъмолкунандагон аз энергияи электрикии дар нерӯгоҳҳои барқии он истеҳсолшуда ва аз дигар истеҳсолкунандагон харидашуда камтар аст. Дар баробари ин, таъминоти бақайдгирии фоиданоки энергияи электрикӣ на танҳо қисми он мебошад, ки маблағи воқеан ба суратҳисоби ҷории ташкилоти таъминкунандаи барќ ворид шудааст, балки ҳамчун қисме, ки барои он ҳисобнома-фактура дода шудааст, яъне сарфи энергия қайд карда мешавад. Баръакс, нишондиҳандаи воқеии ҳисобкунакҳо, ки истеъмоли энергияи электрики ро аз ҷониби муштариёни манзилӣ сабт мекунанд, маълум нест. Таъмини фоиданоки энергияи электрики ба муштариҳои маишӣ бевосита аз ҳисоби пардохти дар моҳ гирифташуда муайян карда мешавад, бинобар ин тамоми энергияи электрики пардохтнашуда талаф ҳисобида мешавад.
Аз ҷиҳати иқтисодӣ сарфи энергияи электрикӣ барои эҳтиёҷоти худи зеристгоҳҳо аз сарфи элементхои шабака барои ба истеъмолкунандагон додани энергияи электрикиӣ бокимонда фарк надорад.
Камбаҳодиҳии ҳаҷми энергияи электрики фоидаовар ҳамон талафоти иқтисодӣ мебошад, ки ду ҷузъи дар боло тавсифшуда мебошад. Дар бораи дуздидани энергияи электрики низ ҳаминро гуфтан мумкин аст. Ҳамин тавр, ҳамаи чор қисми талафоти дар боло зикршуда аз ҷиҳати иқтисодӣ якхелаанд.
Талафоти техникии энергияи электрики бо ҷузъҳои сохтории зерин ифода карда шавад:
- талафоти серборӣ дар таҷҳизоти зеристгоҳ. Ба инҳо дохил мешавад талафот дар хатҳои интиқоли ва трансформаторҳои қуввагӣ, инчунин талафот дар трансформаторҳои ченкунандаи ҷараён, маҳдудкунандаҳои баландбасомади (ВЗ),ВЧ-алоқа ва реакторҳои ҷараён маҳдудкунанда. Ҳамаи ин унсурҳо ба «буридани» хати дохил мешаванд, яъне дар пайдарҳами, аз ин рӯ талафоти онҳо аз тавоноии тавассути онҳо ҷоришаванда вобаста аст.
- талафоти гашти холӣ, аз ҷумла талафи энегияи электрикӣ дар трансформаторҳои қуввагӣ, дасдгоҳҳои ҷубронкунанда (ДҶ), трансформаторҳои шиддат, ҳисобкунакҳо ва таҷҳизотҳои пайвасткунии ВЧ-алоқа, инчунин талафот дар оиқшои(изолятсияҳои) хатҳои кабелӣ.
- талафоти иқлимӣ, аз ҷумла дар худ ду намуди талафотро дорад: талафоти тоҷӣ(коронавӣ) ва талафот аз ҷараёнҳои ихроҷ дар изоляторҳои хатҳои ҳавоӣ ва зеристгоҳҳо. Ҳарду намуд аз шароити обу ҳаво вобаста мебошад.
Талафоти техникӣ дар шабакаҳои электрикӣ ташкилотҳои таъминкунандаи барқ (системаҳои энергетикӣ) бояд дар се диапазони шиддат ҳисоб карда шаванд [4]:
- дар шабакаҳои таъминкунандаи шиддати баланд 35 кВ ва аз он боло;
- дар шабакаҳои тақсимотии шиддати миёна 6 – 10 кВ;
- дар шабакаҳои тақсимоти шиддати паст 0,4 кВ.
Шабакаҳои тақсимоти 0,4 – 6 – 10 кВ, ки аз ҷониби истеҳсолкунандагон кор мекунанд, бо ҳиссаи назарраси талафоти энергияи электрикӣ дар талафоти умумӣ дар тамоми занҷири интиқоли энергияи электрикӣ аз манбаъҳо то қабулкунакҳои барқ тавсиф мешавад. Ин ба хусусиятҳои сохт, истифода ва ташкили кори ин намуди шабакаҳо вобаста аст: шумораи зиёди элементҳо, шохабандии нақшаҳо, нокифоя таъмин будани асбобҳои ҳисобкуни, нисбатан кам будани сарбории элементҳо ва ғайра. [3]
Сарфаи энергия ба афзоиши иқтисоди миллӣ мусоидат мекунад. Ҳар як кВт барқи сарфашуда ин сармояест барои мактаб, беморхона, роҳ ва таҷҳизоти нав. Истифодаи дурусти барқ ба: кам шудани хароҷоти давлатӣ, зиёд шудани захираҳои энергетикӣ, паст шудани ифлосшавии муҳит, ва дар ниҳоят, беҳтар шудани сифати зиндагии мардум мусоидат мекунад. Аз ин рӯ, сарфакорӣ на танҳо амалест иқтисодӣ, балки нишонаи эҳтиром ба меҳнат, табиат ва наслҳои оянда мебошад.
Истифодаи оқилонаи қувваи барқ танҳо масъалаи техникӣ нест, ин инъикоси сатҳи фарҳанг, ахлоқ ва масъулияти инсон дар ҷомеаи муосир мебошад. Ҳар шахс бояд дарк кунад, ки қувваи барқ неъмати арзишманд аст ва истифодаи дурусти он маънои эҳтиром ба меҳнат, захираҳои табиат ва давлатро дорад.
Пешрафти ҷомеа аз сатҳи маърифати энергетикӣ вобаста аст. Ҷомеае, ки ҳар як шаҳрвандаш дар бораи сарфаи барқ фикр мекунад, метавонад на танҳо мушкилоти иқтисодиро ҳал намояд, балки барои наслҳои оянда муҳити зисти пок ва устуворро нигоҳ дорад.
Аз ин рӯ, фарҳанги волои инсон аз он шуруъ мегардад, ки ӯ барқро эҳсос мекунад, на танҳо ҳамчун манбаи рӯшноӣ, балки ҳамчун рамзи масъулият, дониш ва эҳтиром ба ҳаёт.
Ҳакимбеков С.М.
Донишкадаи кӯҳию металлургии Тоҷикистон